Bài thơ: minh đạo gia huấn

Người ta có đủ trăm nghề
Học hành tri thức là nghề đầu tiên
Tri thức là của thánh hiền
Sách vở của báu gia truyền để cho
Xưa nay những bậc hiền nho
Đổi con mà dạy tính cho thuần hoà
Chọn người đức hạnh xâu xa
Làm thầy làm bạn để mà dạy con
Nuôi con mà chẳng dạy con
Ấy là lỗi bố đừng còn trách ai
Dạy dỗ mà chẳng nghiêm bài
Thì thầy lỗi nặng còn ai chối nào
Học tập mà chẳng cần lao
Thì bao nết xấu sẽ vào mình con
Đi theo những bậc hiền hơn
Chiếu soi chuyện cổ để còn xét kim
Học hỏi phải giữ ba niềm
Cả ba cùng gắng chớ hiềm dời ra
Cha mẹ phúc hậu thật thà
Rồi con học tập thêm đà siêng năng
Thầy nghiêm dạy dỗ nên chăng
Ba điều gắn bó nhân hằng chớ quên
Trước sau như một ở trên
Không cha đâu có mà nên thân mình
Không vua đâu có hiển vinh
Không thầy dạy bảo thì mình chẳng nên
Người đi học có đức hiền
Cháu con thông sáng kế liền đời sau
Kẻ bất đức phải bảo nhau
Cháu con ngu muội đời sau còn dài
Con trai chẳng dạy nên trai
Thì như lừa giống nuôi hoài công đi
Con gái chẳng dạy bảo gì
Không bằng nuôi lợn có khi ăn lòng
Dạy răn từ lúc vỡ lòng
Trước là lễ phép trong lòng phải ghi
Hỏi thưa mà chẳng biết gì
Thì coi như đứa ngu si nhất đời
Không dạy mà cũng hiểu lời
Chẳng phải là thánh ông trời sinh sao
Dạy rồi mới biết thấp cao
Không phải người giỏi thì sao mà bày
Dạy rồi mà cũng không hay
Không ngu thì cũng sánh bày lũ điên
Vất và rồi mới nên hiền
Nếu không có trí thì nên sao tầy
Có ruộng mà chẳng biết cày
Có kho mà chẳng có đầy bầy ra
Có sách mà chẳng giở tra
Cháu con ngu dốt để mà người chê
Như kho trống rỗng chẳng nề
Những năm thiều thốn lấy gì mà ăn
Cháu con ngu dốt không răn
Vì không lễ nghĩa làm căn để rèn
Làm người mà học chẳng bền
Thì như đêm tối lần tìm lối đi
Như điếc nghe chẳng hiểu gì
Mắt trông thấy chữ mà như người mù
Bé mà chăm chỉ cần cù
Lớn khôn được việc thoả bù công lênh
Ngay tâm tu sửa thân mình
An bang trị quốc gia đình ấm êm
Kẻ sĩ nhà cửa êm đềm
Từ nhà đến nước là điềm hưng bang
Những người thi đậu làm quan
Là người có học đã bàn Thi Thư
Nghèo mà có chí cần cù
Tương lai gây dựng dự trù cũng nên
Giàu mà quyết chí học bền
Vinh danh rạng rỡ tuổi tên trên đời
Mở sách thánh đọc mấy lời
Hễ người có chí thì trời đãi sau
Học thì rộng hỏi thì sâu
Càng sáng trí tuệ càng mau nên người
Hỏi người dưới không hổ ngươi
Thì nghĩa càng tỏ thì lời càng tinh
Đi học chớ đi một mình
E khi hạn hẹp không tinh bằng người
Ngũ luân năm thứ ở đời
Cương thường là gốc xin người nhớ ghi
Cương thường chẳng coi ra gì
Thì như cầm thú lấy chi làm người
Kiến ong còn có chúa tôi
Huống người tai mắt trên đời vậy ư
Ba cương cùng với chín trù
Xưa nay không đổi mặc dù vần xoay
Làm vua đức kính phải dày
Bề tôi phải giữ lễ ngay trung thành
Yêu con cha dưỡng đức lành
Để con hiếu thảo phúc dành mai sau
Anh chị hoà mục làm đầu
Các em cung thuận bảo nhau hiền hoà
Làm chồng uy đức tỏ ra
Để cho vợ kính vợ hoà vợ theo
Giữ chữ tín mới kết giao
Bậc trên bậc dưới biết yêu biết nhường
Xóm làng cư xử làm gương
Láng giềng sau trước nhịn nhường là hơn
Đi đường thì cứ nhường đường
Be bờ làm ruộng cũng nhường bên kia
Nơi trang trọng phải xuống xe
Những nơi miếu mạo xuống hè nhanh chân
Ra vào ngồi đứng càng thuần
Nếu không hợp lễ phải cẩn sửa ngay
Nói năng ăn uống cả ngày
Nếu không đúng lễ chữa ngay đừng nề
Tu thân bớt dục mọi bề
Siêng năng cần kiệm gia tề đến nơi
Đừng xa hoa, cấm ăn chơi
Để dành để dụm để ngơi lúc cần
Hiển vinh với nhục cũng gần
Yên vui phải nhớ những lần nguy nan
Đạo cao đức trọng mới sang
Áo rách mà sạch hơn vàng tanh hôi
Tích thóc gạo phòng thất thời
Tích quần tích áo phòng trời chuyển cơn
Người tiết kiệm thì đủ hơn
Điềm tĩnh trọn đạo thì an mọi bề
Biết dự bị phòng gian phi
Nuôi con dạy dỗ phòng khi về già
Hiếu với mẹ thảo với cha
Thì con hiếu lại với ta khác gì
Đạo phụng dưỡng phải lễ nghi
Chớ hiềm ô uế chớ vì bẩn hôi
Mẹ cha còn ở trên đời
Làm con chớ có chơi bời đi xa
Là thân thể là tóc da
Đều của từ mẹ từ cha cho mình
Chăm nom gìn giữ dáng hình
Cái gốc của hiếu từ mình chứ đâu
Lập thân hành đạo là sau
Tiếng nêu đời trước truyền sau rỡ ràng
Mẹ cha nhờ tiếng mà sang
Là ngọn của hiếu hai đàng đều cân
Muốn cho trên dưới hoà thân
Nết quý là nhẫn muôn phần nhớ ghi
Vua tôi mà nhịn chút đi
Thế nước vững trọn làm gì chuyển lay
Cha con nhẫn được càng hay
Tự toàn gia đạo sau này ấm êm
Vợ chồng càng phải nhẫn thêm
Thì bày con trẻ khỏi điềm bơ vơ
An hem nhẫn thì được nhờ
Gia trung khỏi sự thờ ơ nhạt nhoà
Nhịn bằng hữu sống hài hoà
Thì tình chẳng nhạt nghĩa xa hoá gần
Mỗi mỗi sự nhẫn tự thân
Người người yêu kính nhân nhân theo về
Trong nhà cờ bạc chớ hề
Gái trai ham bạc cả bề hư thân
Trong nhà đàn hát phải ngăn
Gái trai dâm loạn lấy răn đạo thường
Trong nhà cờ thế đủ phương
Gái trai suy bại chẳng đường làm ăn
Trong nhà có nắp có ngăn
Gái trai trọng lễ giữ răn đủ điều
Việc lớn nhỏ chớ bì nhiều
Chớ tranh chớ lấn lấy điều thiệt hơn
Tiền của phải rõ ràng hơn
Phân chia đều đủ lấy ơn nghĩa tình
Ham gì châu ngọc hôi tanh
Mà ham con cháu hiền lành yêu thương
Hoà mục là gốc làm gương
Làm nên mỹ tục nết thường thói hay
Hôn nhân đôi lứa kén bầy
Trước xem phong cách nhà hay thế nào
Thanh ăn ở sạch ra vào
Siêng năng tần tảo cốt sao kiệm cần
Nói năng ít cẩn mười phân
Vợ chồng thuận ý dần dần giải khuyên
Dung nghi đức hạnh làm khuôn
Chẳng cầu nhan sắc tầm thường làm chi
Con trai đức mẹ nhớ ghi
Con gái ngoan ngoãn có khi cung tần
Cháu hiền con thảo đầy sân
Vợ hiền thì đức để phần đến con
Người cay nghiệt tự héo hon
Ghen tuông nọc độc hại mòn gia phong
Ranh ma hiểm độc trong lòng
Điêu toa dối trá tổ tông ngậm ngùi
Việc nội trợ, lo đến nơi
Thịnh suy cũng bởi từ nơi đàn bà
Kính chồng thục nữ tại gia
Trai ngu sợ vợ sao mà nên trai
Gái lẳng lơ tiếng để đời
Xấu chàng thì dễ hổ ngươi cũng thừa
Làm trai trung tín đủ chưa
Khiến cho thầy chủ phải nhơ tiếng đần
Làm gái thủ tiết giữ thân
Làm người có học giữ phần thanh danh
Vợ hiền của báu gia đình
Tôi hiền quốc bảo quang vinh nước nhà
Làm trai trung chính thật thà
Làm gái trinh thuận hiền hoà thảo ngay
Dạy vợ dạy thửa cầm tay
Dạy con dạy thửa những ngày ấu thơ
Ham muốn bừa, tai hoạ chờ
Vui chơi đến cực có giờ bi ai
Gái thì chớ có tham tài
Trai thì chớ có mê loài đong đưa
Đong đưa lắm hại người thừa
Tiền tài tham lắm nó cưa vào mình
Của cải là thứ giả hình
Vào đường bất chính con mình hư thân
Đạo đức là của liền thân
Để cho con cháu chuyên cần tưới vun
Gốc càng chặt cành càng vươn
Phúc nhà bền bỉ lưu truyền muôn năm
Bất hiếu kia thì có tam
Không con kế nghiệp tội làm đầu tiên
Có cha mẹ chẳng hiếu hiền
Mà mong con cháu hiếu hiền làm sao
Có anh chẳng kính chẳng chào
Mà mong em kính em theo lời mình
Khá xem hiền chuyện thánh kinh
Khó mà đạt được như mình ước ao
Con hiền sung sướng làm sao
Tuy nay bần tiện chẳng bao nghèo hèn
Con mà kém cỏi hư thân
Tuy nay giàu có cũng phần hôm nay
Tương lai bần tiện có ngày
Xấu hổ làng nước mặt dày vui sao
Bà con thân thích dẫu nghèo
Tình nghĩa ruột thịt vẫn theo đừng rời
Kìa như phú quý những ai
Trong lòng ta chớ sinh hoài hờn ghen
Phẩm giá mình muốn người khen
Thì ta trước hãy phải nên kính người
Đừng học tiểu nhân những loài
Thường hay ghen ghét những ai hơn mình
Gương quân tử phải tập tành
Giúp người thành đạt giữ tình tốt tươi
Dân quê mà chẳng có người
Thì người quân tử lấy ai nuôi mình
Không người quân tử tài danh
Thì ai dạy bảo học hành dân quê
Dựng nhà hàng xóm chọn đi
Kết giao trạch hữu có khi phải phòng
Lúc hoạn nạn có mà trông
Đến khi lầm lỗi còn mong bảo bày
Dùng ai thì chọn người ngay
Đáng nghi vật dụng kẻo thay phí thời
Dùng người bất cẩn rong chơi
Thì nhiều tai hoạ đến nơi bất kỳ
Tiểu nhân thất ý một khi
Thì lòng mang hận đợi khi trả thù
Tiểu nhân kiêu mạn có dư
Cậy tài khoe giỏi tính hư ngấm dần
Đáng ghét thay lũ tiểu nhân
Nhưng người quân tử dành phần xót thương
Phân minh tiền của tầm thường
Đáng danh quân tử đường đường trượng phu
Nghèo hèn mà chẳng nịnh xu
Tuy giàu có đấy chẳng xù của ra
Nghèo mà sạch sống an hoà
Còn hơn giàu bẩn nhưng mà đa ưu
Phú quý chớ cạy của nhiều
Mà khinh mà rẻ người nghèo nên thương
Cậy giàu có khinh hiền lương
Cũng như thằng mọi tầm thường biết bao
Người khó khăn chớ rao rêu
Giặc cùng đừng đuổi nó liều thì nguy
Chim cùng vỗ cánh bay đi
Chó cùng đứt dậu nó thì cắn hung
Kẻ tham của ắt vào tròng
Tham mồi sập bẫy chim mong thoát nào
Cơ hàn đói rách làm sao
Lễ nghĩa liêm sỉ có nào ai nghe
Trước tiên cứ trách mình đi
Rồi sau hẵng trách hẵng suy đến người
Ngậm máu phun người tanh hôi
Người ta chưa vấy miệng thời đã dơ
Miệng ác ra lời sững sờ
Hung thầnvẫn sẵn để chờ chiếu soi
Thiện trong lòng chẳng tỏ lời
Tự nhiên cát khánh muôn nơi kéo về
Gom tích thiện, thiện chẳng đi
Mà khi gheo ác ác thì về ngay
Xét cho kỹ ngẫm cho hay
Trời cao đất rộng vẫn đây chẳng lầm
Kẻ nhân người hậu hỏi thăm
Đâu cũng gặp âm thầm giúp cho
Mưu sâu thì hoạ khôn dò
Oan oan tương báo phải lo giải trì
Nếu mà báo ứng còn trầy
Ấy là chưa đến đợi thì chẳng lâu
Trồng dưa dưa mọc khác đâu
Trồng đậu được đậu lấy đâu giống ngoài
Sách rằng thiên võng khôi khôi
Tuy thưa mà chẳng lọt rơi chút nào
Xanh kia lồng lộng trời cao
Có người đọc sách nghĩa vào trong thân
Xanh kia lồng lộng muôn phần
Trợ người có đạo giữ thân đức lành
Mênh mang trùm khắp cao xanh
Giúp người có đức hiền lành khắp nơi
Hại nhân chỉ có một lời
Thì rồi nó lại hại nơi thân mình
Trong tâm không dưỡng ý lành
Chả không báo ứng rất nhanh là gì
Tội đời cha mẹ còn ghi
Để cho tai hoạ sau thì con mang
Nhớ rằng hoạ phúc lang thang
Do người tự dắt tự mang vào nhà
Muốn hay hoạ phúc gần xa
Thì ngay trước mắt trong nhà cháu con
Từ nhà tự biết xa hơn
Đâu cần phải hỏi phải han thầy nào
Hà khắc cay nghiệt làm sao
Dần dần ngấm bệnh nó vào khó toan
Lắm mưu nhiều kế đa đoan
Tinh thần mỏi mệt hao mòn sức đi
Ngầm mưu giá hoạ một khi
Những nơi u ám giám tri quỷ thần
Lợi ích kỷ mà hại nhân
Ở ngay dương thế tỏ phân luật người
Lòng ai dẫu sắt dẫu dùi
Phép quan lò luyện cũng tôi nên hồng
Án văn chẳng có riêng công
Sát nhân tội chết đừng mong thoát hình
Nghĩ xa phải xét cho tinh
Nếu không phiền muộn dập rình quanh đây
Cẩn thận đức, đỡ lo thay
Nhẫn được thì khỏi nhục dây vào mình
Nhân gian tù ngục ác tinh
Đều là những lũ vô tình bất lương
Thiên hạ hiển đạt các đường
Đều là có đức để gương cho đời
Gần son thì đỏ có lời
Gần mực thì nhọ phải rời nó ra
Những người nhân đức hiền hoà
Phải thân phải cận để mà học theo
Không được ít cũng được nhiều
Đến cùng ích lợi sẽ theo sau này
Những đứa hung ác mặt dày
Thì ta xa lánh chớ dây vào mình
Tự nhiên hoạ hoạn nhẹ thênh
Yêu người hiền đức như cành hoa lan
Kẻ ác như hổ như lang
Trong thành nguy biến xảy màn lửa rơi
Than ôi hoạ phúc nhờ trời
Hoạ lửa lây hại cả loài dưới ao
Nước sắp nguy thì chớ vào
Nước loạn chớ ở phải cao bước chuồn
Khi cơn chiến trận nguy nan
Giữ mình cho khỏi muôn vàn lớn lao
Lợi thì nhỏ cứ vơ vào
Khiến cho việc lớn lao đao khó thành
Có lợi đừng hưởng một mình
Một mình hưởng lợi thân tình rẽ chia
Mưu toan đừng để đông nghe
Đông người lắm miệng mưu e khó thành
Việc xong rồi chớ nói bàn
Ý mình mong tốt không đành cũng thôi
Kết giao thì cũng chọn người
Chân tay buông rỗi chớ chơi rông trò
Quân tử ăn chẳng cầu no
Đâu cầu êm đẹp chỉ lo đạo thường
Miệng không gây việc tranh ngang
Không thêm cãi cọ chửi quàng chửi xiên
Đối đãi mình ai mà hiền
Thì ta đáp lại cũng nên hiền lành
Đối đãi mình ai chẳng lành
Thì ta vẫn cứ hiền lành ta chơi
Thiện tâm ta nghĩ kỹ rồi
Trời kia ắt sẽ tài bồi cho ta
Người làm việc ác xấu xa
Thì có sự ác hiện ra báo cùng
Nghe ai nói sự tà cong
Miệng ta chớ có nói cong theo người
Nghe ai phỉ báng nặng lời
Thì cũng đừng giận đừng khơi vào lòng
Người xấu đừng mắng cho xong
Người cùn thì cũng đừng mong dạy gì
Nếu không tranh mối thị phi
Ấy là bất trí kể gì là khôn
Người quân tử thận kỳ ngôn
Nếu không phận sự đừng bon miệng vào
Việc chi giành thấp tranh cao
Nói lời vô ích lại vào sầu thêm
Ít lời kết bạn là nên
Lắm lời thì chớ kết nên bạn bầy
Lắm lời xảo, ý chẳng ngay
Ít lời kiệm thực là người trung lương
Một lời không trúng đạo thường
Thì muôn lời khác cũng dường vứt đi
Lời nịnh bợ chớ tin chi
Lời châm lời chích đừng ghi vào lòng
Bớt lương bớt lính cũng xong
Còn như bớt tín thì mong được gì
Nghe lời nói đoán thị phi
Nhìn xem con mắt màu gì biết ngay
Mắt trắng là đứa chẳng ngay
Mắt đen thì đúng người đây hiền lành
Có lương tâm hơn dáng hình
Dáng hình tươi tốt vốn sinh từ lòng
Dù có dáng, tâm chẳng trong
Dáng kia cũng thuận theo lòng mất đi
Muốn hưng thì đức thuận tuỳ
Còn như trái đức cái gì cũng tiêu
Quân tử dẫu gặp cảnh nghèo
Vẫn tròn lễ nghĩa vẫn theo luân thường
Tiểu nhân mới nổi giàu sang
Thì vội ngạo nghễ ra đường khinh nhân
Dặn ai ăn uống nhớ phần
Miếng ăn miếng nhục để răn suốt đời
Kẻ quên nghĩa để kiếm lời
Gặp đâu cũng ghét người người tránh xa
Chơi nhiều tình nghĩa qua loa
Ngồi lâu dễ khiến người ta ghét thầm
Ghê thay là tiểu nhân tâm
Đo bụng quân tử mà lầm nghĩa cao
Hành vi quân tử thế nào
Tiểu nhân hạn hẹp làm sao dò cùng
Thánh nhân tích đức để dùng
Còn như tích của chẳng trông lâu dài
Quân tử để đạo tương lai
Còn như cơm gạo thì ai chả cầu
Xinh tươi những kẻ ở đâu
Nếu không lễ nghĩa dù đâu chẳng màng
Của cải nào không chính đường
Thì ta chẳng lấy chẳng đương về nhà
Giàu có bất nghĩa thì chừa
Chỉ là mây nổi bèo đưa trôi dòng
Giúp nghèo khó, đỡ bần cùng
Nhân dân chỉ lấy khoan dung vỗ về
Thái bình võ nghệ tập đi
Đến khi thời loạn lại về đọc thơ
Chữ rằng quân tử kiến cơ
Chứ đâu lại đợi lại chờ đến mai
Cùng đến cực sẽ chuyển thôi
Cũng như bĩ cực thái lai sẽ gần
E tài đức chẳng đủ phần
Chứ đâu e ngại người dân chẳng dùng
Tay ta chớ có để rông
Tâm ta cũng chớ thả rông nghĩ bừa
Làm quan đâu tới kẻ ngu
Giàu sang đâu tới kẻ ưa ngủ ngày
Tự hay biết phận mình đây
Cũng không oán trách người này người kia
Biết được mệnh thì chớ lìa
Chớ có oán trách trời kia không tường
Biết dừng biết đủ mà lường
Cả đời chẳng bị ai thường ai khinh
Biết đủ để giữ phận mình
Cả đời chẳng bị ai khinh ai thường
Lời tiên tổ dặn rõ ràng
Năm mục phải giữ làm gương chớ rời
Một là sắc dục chơi bời
Hai là săn bắn vui chơi rông dài
Ba là nát rượu hoang tài
Bốn là não ruột bi ai ca buồn
Năm là tô vẽ lầu son
Cả năm mục ấy chẳng còn dài lâu
Dạy con hiếu nghĩa làm đầu
Bất hiếu có tám phải mau ghi vào
Học tập không chịu cần lao
Lại còn cờ bạc say vào hại thân
Rượu chè sắc dục thêm phần
Cùng với trộm cắp chôn chân vào cùm
Đầy nhà kiện tụng lăng loàn
Mẹ cha chẳng kính họ hàng chẳng thân
Có lỗi biết sửa là hơn
Cũng là hiền đức thục nhân thật thà
Có lỗi mà chẳng giãi ra
Bất hiếu càng nặng tội mà càng to
Con gái thì phải dạy cho
Trước là ngay chính giữ lo thân mình
Kẻ kỳ thai nghén gần sinh
Chớ ăn ô uế hôi tanh vào người
Chớ nghe nhạc điệu bi ai
Đường ngay lối chính hôm mai ra vào
Lời tà cửa miệng chớ rao
Ăn uống thất tiết ngồi cao thất thường
Dễ mang ngoại cảm nội thương
Dễ sinh lắm bệnh nhiều đường khốn nguy
Phận gái không biết học gì
Sao tường lễ nghĩa để thì dạy con
Làm trai chẳng học để mòn
Chẳng thấu sự lý mà khôn với người
Đọc sách cầu lý ở đời
Như có đuốc sáng mà soi đêm mù
Cháu con như có cần cù
Không dạy không sáng tiếng ngu vẫn còn
Kiếm cung có luyện mới hơn
Không luyện thì chỉ đeo lên doạ người
Chữ nghĩa chẳng dùi chẳng mài
Chẳng biết nét vẽ nét vời cho ngay
Thuốc thang dược tính cũng hay
Để mà biết cách dùng ngay khi cần
Lễ nhạc chẳng học cho chăm
Đế giờ tế lễ cứ đần người ra
Ruộng nghìn mẫu rộng mà xa
Chẳng bằng nhất nghệ dắt qua vào mình
Cho con châu ngọc mãn đình
Không bằng giáo tử nhất kinh để đời

Lộ tòng kim dạ bạch,
Nguyệt thị cố hương minh.